Hrauntún

Hrauntún er eyðibýli og fyrrum hjáleiga Þingvallabæjar. Hrauntún er staðsett norðarlega í Þingvallahrauni, norðaustur af Leirum og kippkorn sunnan Ármannsfells.

Við skrif Jarðabókar Árna Magnússonar og Páls Vídalíns 1711 var Hrauntún aðeins örnefni í skóginum. Þar var að sögn búið til forna en bærinn lagðist samkvæmt munnmælum í eyði í plágunni miklu og þar hafi síðar verið selstaða frá Þingvallabæ. Annað Hrauntún – síðar nefnt Litla-Hrauntún – hafi þá og verið nokkuð norðaustar og „skammt eitt þar í frá“; var það einnig talið aflagt í plágunni.

Nýbýli var stofnað í Hrauntúni 1830 sem hjáleiga Þingvallabæjar. Var það byggt af Halldóri Jónssyni, vinnumanni Björns Pálssonar Þingvallaprests. Halldór er sagður hafa reist býlið ofan á gömlu seltóftum Þingvallabænda en gamla bæjarstæðið – Gamla-Hrauntún – hafi verið skammt norðaustar. Engin frekari vitneskja hefur varðveist um þær mannvirkjarústir.

Túnbletturinn á staðnum gaf fyrst um sinn aðeins fimm hestburði af töðu en Halldór Jónsson ræktaði landið af kostgæfni næstu 40 árin og lagði grunninn að sæmilegu meðalbýli. Við andlát Halldórs 1872 gaf túnið 60-70 hestburði og hafði hann girt það miklum grjótgörðum. Halldór var sæmdur heiðursmedalíu („Ærulaun iðni og hygginda“) af Danakonungi árið 1868 fyrir dugnað og hagsýni í búskap og sinnti Halldór hreppstjórastörfum fyrir Kristján Magnússon í Skógarkoti seinustu æviárin.

Við andlát Halldórs Jónssonar 1872 var Hrauntún gert að tvíbýli. Tók sonur Halldórs, Jónas Halldórsson, við öðrum helmingnum aðeins 18 ára að aldri. Hinn helmingurinn var úthlutaður Tómasi nokkrum Jónssyni, áður bónda á Kárastöðum til áratuga. Engar sögur fara af búsetu Tómasar í Hrauntúni, sem þá var um sextugt, en samkvæmt ættfræðiheimildum varð hann úti í kafaldsbyl í janúar 1883. Eftir það hefur Jónas Halldórsson séð alfarið um búskapinn í Hrauntúni og var þar bóndi næstu 50 árin.

Jónas var rammur að afli og atorkusamur. Hreppstjóri Þingvallasveitar varð hann 25 ára gamall og sinnti því nær alla sína tíð. Fyrir þrítugt vann hann að meiri háttar vegbótum á Kjalvegi og hlóð veginn upp Sandkluftir. Einnig vann hann þreytulaust að grjótgarðinum mikla í Hrauntúni. Jónas var þekktur fyrir sérlyndi og var svo mikill bókasafnari að gestir áttu ekki orð er þeir komu í stofu bæjarins.

Halldór Jónasson tók við Hrauntúni að föður sínum látnum 1922 og hélt þar búskap fram til 1935, þegar byggð lagðist af í Þingvallahrauni í kjölfar þjóðgarðsmyndunar. Húsakynnin voru rifin þremur árum síðar. Halldór rak síðar fornbókaverslunina Bókaskemmuna í Reykjavík; hann lést 1969 og er grafinn í Þingvallakirkjugarði. Um Halldór er sagt í Árbók Ferðafélags Íslands 1930, bls. 65:

„Sá maður, sem mest hefir unnið að vegabótum í óbyggðum, mun vera Halldór bóndi Jónasson að Hrauntúni í Þingvallasveit. Hann hefir varðað Kjalveg milli landsfjórðunga. Hann hefir unnið að því að ryðja Kaldadal, Uxahryggi og Leggjabrjót. Hann hefir unnið að vegabótum á Arnarvatns- og Grímstunguheiði. Í 20 ár hefir hann verið við fjallvegavinnu. Fullar 500 nætur hefir hann dvalið í óbyggðum. [...] Mun því enginn, svo menn viti, hafa lengur dvalið í óbyggðum en Halldór, nema Fjalla-Eyvindur.“

Vert er að minnast á bróður Halldórs, Ásgeir Jónasson skipstjóra, í þessari umfjöllun. Ásgeir var þaulkunnugur sínum heimahögum og ritaði tvær greinar í Árbók Hins íslenzka fornleifafélags á 4. áratug 20. aldar. Sú fyrri, Örnefni í Miðfellshrauni og á Miðfellsfjalli í Þingvallasveit, kom út 1932 og hin, Örnefni í Þingvallahrauni, árið 1939. Örnefnaskrár þessar – og sérstaklega hin síðarnefnda – eru einstaklega áreiðanlegar og geta lesendur hæglega notað þær sem leiðarvísa á göngu sinni í hrauninu. Með skrifum þessum tryggði Ásgeir Jónasson áframhaldandi varðveislu örnefna í og við þjóðgarðinn á Þingvöllum.

Bænum í Hrauntúni, líkt og hann var sumarið 1919, er lýst á einstaklega lifandi hátt í frásögn Sigurveigu Guðmundsdóttur í Lesbók Morgunblaðsins 26. desember 1984. Hér er hluti textans birtur:

„Mitt í þessu fagra ilmandi grængresi reis bærinn Hrauntún, hlýr og vinalegur eins og torfbæir einir gátu orðið. Tvær burstir sneru til suðurs fram á hlaðið og bæjargöngin á milli. Baðstofan var með einum sexrúðu glugga á stafni og tveggja-rúðu glugga til vesturs. Stofan var með þrísettum glugga og klædd bárujárni. Baðstofan með eldhúsið og fjósið afturaf var allt klætt torfi. Vandlega hlaðin stétt úr hraunhellum var fyrir framan bæinn. Hlaða, fjárhús og skemma með þvottahjalli lágu við heimtraðirnar sem lágu í norður í átt að Ármannsfelli. Þrennir fjárhúskofar voru dreifðir um túnið. Austur af túninu var afgirt gerði sem notast var við sem kúahaga. Brunnhola var vestan undir baðstofuveggnum.“

Um stofuna í bænum ritar Sigurveig:

„Virðulegasti staður Hrauntúnsbæjar var stofan. Hún var svo virðuleg að fyrstu dagana þorði ég ekki að líta þar inn. Við veggi hinnar blámáluðu stofu stóðu bókaskápar frá gólfi til lofts, bækur á borði, bækur á kistum, allt fullt af bókum, margar í skínandi nýju skinnbandi, gamlar bækur, sögubækur, fræðibækur, tímarit, guðsorð, nýtt og gamalt.“

Hér verður farið yfir helstu staðhætti Hrauntúns og hefst lýsingin við bæjartóftirnar sem standa í miðju túninu. Þar eru grunnar tveggja húsabursta og var baðstofan í þeirri vestari. Matjurtagarður er áfastur húsgrunnunum á suðurhliðinni og brunnurinn stendur við vesturhliðina. Þaðan er enn hægt að nálgast regnvatn fram eftir sumri. Skammt vestan við brunninn eru óljósar mannvirkjaleifar á lágum grasbölum.

Heimreiðin liggur að norðausturhorni bæjarins og eru grjóthlaðnar traðir meðfram henni. Þær eru nú nokkuð kjarrgrónar. Flóruð stétt er við traðarendana við bæinn og þar glittir í húsgrunna ýmissa skúra. Sunnan við stéttina eru stórar mannvirkjaleifar með niðurgröfnum kjallara og suðaustan þeirra er útihús.

Hrauntún er umgirt tilkomumiklum, ferhyrndum grjótgarði, ríflega 200 x 200 m á stærð, víða mannhæðarháum en sums staðar hefur hann látið undan trjágróðri. Garðurinn hefur verið hlaðinn og færður út í mörgum áföngum og má glöggt greina legu eldri garðbúta í túninu, sérstaklega að norðan- og sunnanverðu. Nokkrar grjóthrúgur eru í túninu og eru þær líklegast þar vegna túnræktar.

Innan þessa grjótgarðs er þvergarður sem aðskilur eystri þriðjunginn frá túninu. Þar var hagi fyrir kýr. Norðaustast í honum er grjóthlaðin rétt og mannvirkjabrot. Þar sunnan við eru forvitnilegar þústir og er ekki óhugsandi að þar leynist fornt mannvirki, þótt ekkert verði fullyrt um það að sinni.

Suðaustan í túninu er hóll sem kallast Birgishóll og sunnan hans, upp við túngarðinn, stendur lítið útihús með hlöðu. Vestan túngarðsins er smáhóll og á honum er Litlavarða, um 120 cm há. Suðvestan af henni er Hellishóll og í honum er jarðfall og afar grunnur skúti, tveggja til þriggja metra djúpur. Þar við eru aðrar tvær vörður.

Hrauntún var hjáleiga í landi Þingvalla og deildi því óskiptum landgæðum milli Þingvallabæjar og annarra hjáleigna hans. Skógarnytjum milli Hrauntúnsbænda og Skógarkotsbænda var þó skipt við Markavörðu, hér um bil mitt á milli bæjanna. Hrauntún átti ekki veiðirétt í Þingvallavatni.

Hrauntúnsbændur söfnuðu mestmegnis kalviði úr skóginum til eldsneytis en skammt austan Hrauntúns er örnefnið Kolgerðir. Þar hefur eflaust verið gert til kola áður fyrr. Norðaustan Kolgerða eru sjónarhólar frá bænum sem nefnast Skyggnirar og Háskyggnirahólar.

Slægjur áttu Hrauntúnsbændur á Hofmannaflöt við Ármannsfell. Einnig hafa bændurnir slegið Sláttubrekku í Ármannsfelli og Biskupsflöt inn við Mjóufell, auk fjölda annarra grasbletta í skóginum. Stundum var farið lengst inn í Sæluhúsaflóa og Brunna til slægna.

Tveir stekkir voru notaðir frá Hrauntúni. Annar þeirra hét Gamli-Stekkur, 900 metrum austan bæjarins. Hinn hét Nýi-Stekkur, neðan við Stóragil í Ármannsfelli í tveggja kílómetra fjarlægð. Fjárgeymslu átti Hrauntún í Lambagjá, rétt norðan bæjarins. Það er þó ekki gjá heldur aflöng, sprungin hraunklöpp með grjóthleðslum fyrir báða enda.

Fjárhellir bæjarins var við Gaphæðir suðaustan Hrauntúns. Engar selstöður eru kenndar við Hrauntún en seltóftir má finna sunnan Gaphæða við svonefnda Selhóla.

Hrauntún var úr alfaraleið fram til 1910, þegar Nýja-Hrauntúnsgata var rudd fyrir vagna og bifreiðar. Gata þessi liggur frá Skógarkoti og norður til Hrauntúns, sveigist þar meðfram norðvestanverðum túngarðinum, fram hjá bæjartröðunum og norður að Ármannsfelli. Þar áður var gengið til Skógarkots um Hrauntúnsgötu; hún liggur ögn austar í landinu og hefst við suðausturhorn túngarðsins í Hrauntúni. Þar við er einnig upphaf Gaphæðaslóða sem liggja í suðaustur að fjárhelli bæjarins við Gaphæðir.

Stekkjargata bæjarins – sem ber ekkert nafn – liggur beint austur frá Hrauntúni að Gamla-Stekk undir Stórhólum. Gatan er vörðuð að hluta til og heita tvær þeirra næst bænum Skyggnisvarða og Hálfavarða. Frá Gamla-Stekk virðast einhverjir slóðar liggja áleiðis að Prestastíg.

Heybandsvegur Hrauntúnsbænda heitir Víðivallagata og liggur norðaustur af bænum um Víðivelli inn að Hofmannaflöt, þar sem heyjað var. Gatan er nú gróin og illgreinanleg á köflum. Skammt frá leiðinni, niður undan Stóragili, er áðurnefndur Nýi-Stekkur.

Norður af bænum liggur áðurnefnd Nýja-Hrauntúnsgata að Ármannsfelli en mitt á milli fjallsins og bæjarins tvístrast leiðin til vesturs og heitir þá Réttargata; liggur hún að gömlu skilaréttinni við Sleðaás.

Vestur af Hrauntúni, norðan Þrívarðna, liggur ógreinileg leið í gegnum Þrívarðnaskóg og niður bergrima á Sleðaássgjá sem nefnist Jónsstígur. Leiðin er almennt kennd við stíginn og liggur áleiðis að Leynistíg á Almannagjá. Norðan leiðarinnar má sjá móta fyrir öðrum götuslóðum sem virðast stefna í átt að Sleðaási og Ármannsfelli um Löngulág. Hér hefur forn þjóðleið legið niður til Þingvala. Á þessum slóðum er Stóravarða og skammt austar, nálægt Nýju-Hrauntúnsgötu, er Gráavarða.

Að lokum liggur Leiragata frá Hrauntúni í suðvestur og fer um Leirastíg á Leiragjá. Hana fóru Hrauntúnsbændur er þeir þvoðu þvott og ull við Leiralæk, þá er hann rann óbeislaður um Leirar. Leiragata sameinast Nýju-Hrauntúnsgötu skammt vestan Hrauntúns.